دلو در لغت به معنای چیزی است که با آن آب می‌کشند. معادل فارسی Aquarius نیز «ساقی» است.

دلو در ناحیه از آسمان قرارگرفته است که آن را معمولاً با نام دریا می‌شناسیم، علت آن وجود تعدادی از صورت فلکی‌ها مرتبط با آب مثل، حوت، قیطس و نهر در این قسمت است؛ مانند دیگر صورت‌های فلکیِ دایره‌البروجی؛ دلو نیز توسط بطلمیوس فهرست شده است.

دلو دربرگیرنده ستارهِ ابر غول معروف «سعد السعود» و تعدادی از اجرام عمق آسمان نظیر خوشه‌های کروی، کهکشان‌ها و سحابی‌هاست.

 

دلو

دلو دهمین صورت فلکی بزرگ آسمان است که مساحتی بالغ‌بر ۹۸۰ درجه مربع را در برمی‌گیرد. این صورت فلکی در ربع چهارم نیم‌کره جنوبی آسمان (SQ4) قرارگرفته و در بین عرض‌های جغرافیایی +۶۵ تا -۹۰ درجه قابل‌مشاهده است.

دلو با صورت‌های فلکیِ عقاب، قیطس، بزغاله، اسب کوچک، اسب بالدار، ماهی، دلفین، ماهی جنوبی و سنگ‌تراش همسایه است.

صورت فلکی دلو دربرگیرنده سه جرم از فهرست مسیه و ۷ ستارهِ دارای سیاره است. همچنین کانون ۴ بارش شهابی در محدوده این صورت فلکی قرار می‌گیرد.

افسانه

بهترین اسطوره شناخته‌شده در مورد صورت فلکی دلو یا آبریز مربوط می‌شود به گانیمد؛ جوان زیبایی که زئوس عاشق وی شد و عقابی به فرمان زئوس، گانیمد زیبا را از سرزمینش ربود و به کوه المپ آورد تا ساقی خدایان گردد. بنا بر افسانه‌ها، صورت فلکی جام، هم آنجام گانیمد برای شراب دادن به خدایان بود.

دلو در طالع بینی، صورت فلکی متعلق به ماه بهمن است؛ و در نجوم رصدی اگر این صورت فلکی، با ستارگان کم‌نورش قابل‌مشاهده گردد، مردی را نشان خواهد داد که جامی در دست دارد و نهری از آن در حال ریختن است و در اسطوره‌های کهن هویت دلو را ریزنده آبی شناخته‌اند که در زمین به سیل بزرگی مبدل می‌شود، به همین دلیل است که صورت فلکی نهر را همان رود خارج‌شده از جام آب ریز می‌دانند.

اما مهم‌ترین اسطوره مربوط به دلو، گانیمد است:

در اسطوره‌های یونانی، گانیمد از قهرمانان متعلق به سرزمین تروآ است. سرزمینی باستانی و تاریخی که در شمال شهر آنتالیا واقع‌شده است. این شاهزاده زیبای تراوایی موردتوجه زئوس قرار گرفت و ساقی خدایان شد. او پسر تروس بود. نام پدر او خواه درواقعیت و خواه در افسانه، از نام مکانی ویژه، مثلاً یک قبیله گرفته‌شده است. وقتی که زئوس گانیمد را ربود؛ تروس پدر گانیمد برای پسرش بسیار غمگین گشت. زئوس هم به منظور همدردی، هرمس ایزد بازرگانی و دزدی و سخنوری را به همراه دو اسب بسیار تندرو که می‌توانستند روی آب نیز بدوند، به سوی وی فرستاد. هرمس نیز تروس را مطمئن کرد که پسرش در مقامی بسیار رفیع قرارگرفته است و نیز به او گفت که پسرش ساقی خدایان فناناپذیر شده است. موضوع غم پدر او بلند آوازه شد و به بسیاری از نقاط یونان رسید و گانیمد به افسانه عشق برای جنس مذکر مبدل گردید.

در شعر، گانیمد سنبلی از یک ایدئال زیبا و جوان است و گاهی اوقات او با هلن تروآ مقایسه می‌شد.

دریکی از رساله‌های نظری نوشته‌شده به قلم افلاطون، در سال ۳۶۰ ق.م این‌گونه بیان‌شده است که اسطوره گانیمد را کرتی‌های مینوآنی ساخته‌اند.

زندگی این گروه از افراد به قبل از دوره مفرغی در تمدن کرت مربوط می‌گردد.

در کاخ المپ، زئوس بزرگ ایزدان، گانیمد زیبا را معشوق و ساقی خود ساخت؛ پیش از گانیمد این مقام به هبه دختر زئوس و هرا اختصاص داشت. از سوی ایزدان به هبه در ازای رسالتش سقوط کرد و سحر ایزدان در او از میان رفت و چهره نازیبایش بازگشت. پس از آن، جایگاهش را در کاخ از دست داد و به جای او گانیمد ساقی خدایان در کوه المپ گردید. پس از جانشین شدن گانیمد به جای هبه، او با هرکول ازدواج کرد.

خدایان برای دیدن گانیمد جوان سرشار از شوق شدند، به جزء هرا، همسر بدجنس و حسود زئوس که از گانیمد متنفر بود و از شدت تنفر شروع به تبعید تراوایی‌ها کرد، به حدی که اسطوره نگاران به شمارش این تبعیدی‌ها پرداخته‌اند.

به‌بیان‌دیگر در پیمان آن‌ها در جنگ تروآ، هرا بود که توطئه کرد. از نظر هرا، تروآ بخشی از سرزمین یونان، به حساب می‌آمد که متعلق به خدایان بود و هرا هم نماینده اصلی آنجا بود.

زئوس بعداً گانیمد را صورت فلکی آبریز یا دلو کرد و در نزدیکی صورت فلکی عقاب در آسمان نهاد و اما افسانه یونانی دیگری نیز در مورد گانیمد وجود دارد که بیان آن خالی از لطف نخواهد بود. این افسانه بر پایه گزارش‌هایی است که بسیاری از اقوام باستانی درباره طوفان نوح در تاریخ شنیده‌اند؛ یونانیان باستان بیان کرده‌اند که این طوفان، مجازات ایزدان برای بشریت گناهکار و فاسد بوده است. بدین معنا که جلوه خشم خدایان با سیل و طوفانی دهشتناک، زمین را نابود کرد و تنها دو انسان از این بلایای طبیعی جان سالم به در بردند. این زوج دویکالیون و پیورها نام داشتند. آن‌ها به سان نوح پیغمبر با استفاده از کشتی خود را نجات دادند و چون طوفان فرونشست و آب‌ها فروکش کرد، آن‌ها در برابر خود زمین را ویران و خالی از انسان بافتند. چون آن دو نجات‌یافتگان این بلا بودند از سوی بزرگ ایزدان بخشوده شدند و زئوس بدیشان مأموریت داد که سنگ‌هایی را پشت سر خود پرتاب کنند تا با پرتاب این سنگ‌ها نوع بشر دوباره رشد کند.

پس از مرگ دویکالیون او به دست ایزدان به صورت فلکی دلو تبدیل شد.

(برگرفته از کتاب اساطیر یونانی و صور فلکی؛ نوشته نیلوفر فشنگ ساز)

ستاره‌های اصلی

سعد السُعود (β Aquarii)

سعدالسُعود یا بُنزه یا بتا دلو درخشان‌ترین ستاره در صوت فلکی دلو است. این ستاره متعلق به رده‌ای از ستارگان به نام ابر غول‌های زرد است. این ستاره دارای قدر ظاهری ۲٫۹۱ و فاصله تقریبی ۶۱۰ سال نوری است. نام سعد السُعود یک نام عربی است و سعد به معنای شانس و بخت است.

سعد السُعود، جرمی ۶ برابر خورشید دارد و ۲۲۰۰ مرتبه تابندگی (luminous) بیشتر نسبت به خورشید دارد. این ستاره درواقع یک سیستم سه ستاره‌ای (یا چند ستاره‌ای) است. جزء اصلی این سیستم ستاره‌ای؛ بتا-دلو A دو همدم اپتیکی دارد، اولی با قدر ۱۱ در فاصله ۳۵٫۴ ثانیه‌قوسی و دومی با قدر ۱۱٫۶ در فاصله ۵۷٫۲ ثانیه‌قوسی قرارگرفته است.

سعدالملک (Alpha Aquarii)

سعدالملک یک ابر غول رده G (زردرنگ) است. تقریباً در فاصله ۸۰۰ سال نوری از منظومه خورشیدی قرارگرفته است. این ستاره ۳ هزار برابر خورشید تابندگی دارد و قدر ظاهری آن ۲٫۹۵ است. معنای نام عربی این ستاره «بخت پادشاه» است.

 دلتا دلو (Delta Aquarii)

سومین ستاره درخشان در صورت فلکی دلو Skat یا دلتای دلو نام دارد. Skat ریشه عرب دارد و به معنی پا یا ساق پا است. اعتقاد بر آن است این ستاره متعلق به گروهی از ستارگان است که با سرعت و منشأ مشترک در حال حرکت هستند. از آنجا که چند ستاره از صورت فلکی دب‌اکبر (خرس بزرگ) عضوی از این گروه هستند، به گروه متحرک خرس بزرگ معروف است.

این ستاره دارای قدر ظاهری ۳٫۲۶۹ و فاصله تقریبی ۱۶۰ سال نوری است.

دو بارش شهابی در نزدیکی این ستاره وجود دارند. بارش‌شهابی دلتای دلو جنوبی از اویل ماه جولای تا اواسط آگوست قابل‌مشاهده است. اوج این بارش در ۲۸ و ۲۹ جولای است و نرخ مشاهده متوسط آن ۱۵-۲۰ شهاب در ساعت است. بارش شهابی دلتای دلو شمالی نیز از نیمه جولای تا اویل سپتامبر قابل رصد است و اوج آن در اواسط ماه آگوست با ۱۰ شهاب در ساعت است.

سَعدُالاَخبیه (Gamma Aquarii)

سعدالاخبیه یا گاما دلو ستاره‌ای با قدر ظاهری ۳٫۸۴ و فاصله ۱۵۸ سال نوری است. معنی نام این ستاره «بخت خیمه‌ها» ست. گاما دلو یک دوتایی طیف‌سنجی با دوره ۵۸٫۱ سال است.

زتای دلو (Zeta Aquarii)

زتای دلو یا سعد التاجر (Sadaltager)، یک ستاره دوتایی دیگر با قدر ظاهری ۴٫۴۲ و فاصله ۱۰۳ سال نوری است. سعدالتاجر به معنی بخت تاجر است. جزء درخشنده‌تر این ستاره زتا ۲ – دلو یک ستاره زرد – سفید از رده طیفی F و از کوتوله‌های رشته‌اصلی است؛ درحالی‌که زتا ۱ – دلو یک ستاره زرد- سفید رده F و یک زیر غول است. زتا ۱ – دلو قدری برابر ۴٫۵۹ و زتا ۲ – دلو قدری معادل ۴٫۴۲ دارد.

آر دلو (R Aquarii)

یک ستاره دوتایی دیگر در این صورت فلکی است. آر دلو شامل یک کوتوله سفید و یک غول سرخ است. این سیستم دوتایی قدر ظاهری ۷٫۶۹ و فاصله تقریبی ۶۰۰ سال نوری را داراست.

دیگر ستاره‌های قابل اشاره:

۹۱ دلو یا Psi-1 Aquarii درخشنده‌ترین سیستم ستاره‌ای سه‌تایی در فاصله ۱۴۸ سال نوری از ماست. جزء اصلی این سیستم یک غول نارنجی با قدر ۴٫۲۲ است که در سال ۲۰۰۳ برای آن سیاره کشف شد. هم‌نشین آن یک ستاره دوتایی است که قدر مجموع آن‌ها ۱۰ است. سیاره‌ای که به دور جزء اصلی در حال گردش است با نام HD 219449 b شناخته می‌شود.

 

Gliese 849 یک کوتوله قرمز در فاصله ۲۹ سال نوری است. این ستاره دارای سیاره‌ای مشتری‌گونه با نام Gliese 849 b است که در مداری به فاصله ۲٫۳۵ AU به گرد ستاره مادر می‌گردد. این فرا سیاره (سیاره فراخورشیدی) در سال ۲۰۰۶ کشف‌شده است.

 

Gliese 876 یک کوتوله قرمز دیگر است که در فاصله ۱۵ سال نوری از ما قرارگرفته است. این ستاره بسیار کم‌نور است و قدر ظاهری آن ۱۰٫۱ است و با چشم غیرمسلح نمی‌تواند آن را مشاهده کرد. در سال ۲۰۱۰ وجود ۴ فرا سیاره برای Gliese 876 تأیید شد.

 

۸۸ Aquarii یک غول نارنجی با رده طیفی K است. این ستاره در فاصله‌ی ۲۴۳ سال نوری قرار دارد. قدر ظاهری این ستاره برابر ۳٫۶۸ است.

 

لامبدا دلو (Lambda Aquarii) یک ستاره رده M و غولی سرخ است. این ستاره در فاصله ۳۹۲ سال نوری از منظومه خورشیدی قرار دارد. این ستاره یک متغیر نامنظم با قدر متوسط ۳٫۷۳ است.

 

اپسیلون دلو (Epsilon Aquarii) ستاره‌ای با قدر ظاهری ۳٫۸ و فاصله ۲۱۵ سال نوری است. این ستاره یک زیر غول سفید و مشکوک به متغیر بودن است.

 

اجرام عمق آسمان

مسیه ۲ (M2, NGC 7089)

مسیه ۲ یک خوشه کروی است که در ۵ درجه شال سعدالسعود (بتا دلو) قرار دارد. این خوشه دارای عمری بالغ‌بر ۱۳ میلیارد سال و شامل حدود ۱۵۰ هزار ستاره است. مسیه ۲ با قطر ۱۷۵ سال نوری؛ یکی از بزرگ‌ترین خوشه‌های کروی شناخته‌شده است.

M2 در حدود ۳۷۵۰۰ سال نوری با ما فاصله دارد و قدر ظاهری آن در حدود ۶٫۳ است. در بخش معرفی اجرام مسیه به صورت مفصل درباره این خوشه کروی صحبت کرده‌ایم.

راهنمایی برای مسیه | M2 (NGC7089 – GC4678 – Bode70)

 

 

مسیه ۷۲(M72, NGC 6981)

مسیه ۷۲ نیز یک خوشه کروی در فاصله ۵۳۰۰۰ سال نوری است. قطر این خوشه کروی ۱۰۶ سال نوری و قدر آن ۹٫۳ است. این خوشه شامل چند ستاره غول آبی است، از این رو آن را یک خوشه ستاره‌ای جوان می‌دانند. همچنین تعداد قابل‌توجهی ستاره متغیر در این خوشه هستن که ۴۲ ستاره آن را می‌شناسیم و اکثر آن‌ها از نوع RR-شلیاقی هستند.

مسیه ۷۲ در سال ۱۷۸۰ به دست ستاره‌شناس فرانسوی Pierre Méchain کشف شد. رصد این خوشه خیلی راحت نیست. در یک تلسکوپ ۱۰ اینچی، تنها یک هاله کم‌نور خواهیم دید. مسیه ۷۲ در ۳ درجه جنوب و ۱٫۵ درجه شرق اپسیلون دلو قرار دارد.

مسیه ۷۳ (M73, NGC 6994)

مسیه ۷۳ یک صورت‌واره فلکی است. (یک صورت لکی غیررسمی) که از ۴ ستاره نزدیک به هم (در ظاهر) تشکیل‌شده است. ستاره‌شناسان تا سال ۲۰۰۲ آن را به عنوان یک خوشه باز ستاره‌ای می‌شناختند؛ اما زمانی که یک بررسی نشان داد این ستاره‌های علاوه بر آنکه از یکدیگر بسیار فاصله‌دارند، در جهت‌های مختلفی هم حرکت می‌کنند.

مسیه این جرم را در سال ۱۷۸۰ کشف کرد و آن را یک خوشه ستاره‌ای متشکل از چهار ستاره و کمی غبار توصیف کرد. مسیه ۷۳ در ۱٫۵ شرق مسیه ۷۲ واقع است.

سحابی زحل (NGC 7009, Caldwell 55)

سحابی زحل در قرن ۱۸ ام توسط ویلیام هرشل کشف شد. این سحابی توسط ستاره‌شناس و تلسکوپ ساز انگلیسی ویلیام پارسونس با نام زحل نام‌گذاری شد. به کمک یک تلسکوپ بزرگ؛ این سحابی را می‌توان شبیه به سیاره زحل تماشا کرد.

سحابی زحل یک سحابی سیاره نما است. زمانی که یک ستاره کم جرم به یک کوتوله سفید تبدیل‌شده است، شکل‌گرفته؛ ستاره مرکزی این سحابی تابندگی ۲۰ برابر خورشید و قدر ظاهری ۱۱٫۵ دارد. این ستاره مقدار قابل‌توجهی اشعه فرابنفش ساطع می‌کند.

سحابی هلیکس (NGC 7293, Caldwell 63)

سحابی هلیکس توسط ستاره‌شناس آلمانی Karl Ludwig Harding در قرن ۱۹ کشف شد. هلیکس یک سحابی سیاره نمای بزرگ و یکی از نزدیک‌ترین سحابی‌های درشان به زمین است. هلیکس تقریباً ۷۰۰ سال نوری با ما فاصله دارد. به خاطر شکل ظاهر این سحابی، آن را چشم خدا نیز می‌نامند.

این سحابی ابعادی در حدود ۲٫۵ سال نوری دارد و هسته این سحابی در حال تبدیل به یک کوتوله سفید است.

سحابی هلیکس در شرق ستاره اپسیلون دلو قرار دارد. در تلسکوپ‌های کوچک آن را به صورت یک هاله کم‌نور می‌بینیم اما در تلسکوپ‌های بزرگ‌تر می‌توان تصویر مناسب‌تری از آن دید.

کهکشان کوتوله دلو (PGC 65367, DDO 210)

این کهکشان یک کهکشان کوتوله غیرمعمول و عضوی از گروه محلی است. این کهکشان در فاصله ۳٫۱ میلیون سال نوری از ما قرار دارد و قدری ظاهری آن برابر ۱۴٫۰ است. این کهکشان از دسته اجرامی است که انتقال‌به‌آبی (بلو شیفت) نشان می‌دهد. درواقع این کهکشان یا سرعتی بالغ‌بر ۱۳۷ کیلومتر در ثانیه به سمت کهکشان راه شیری در حال حرکت است.

اتم‌ها برای صلح (NGC 7252)

کهکشان اتم‌ها برای صلح، یک کهکشان بیضوی عجیب‌وغریب است که در حدود ۲۲۰ سال نوری دورتر از ما قرارگرفته است. اعتقاد بر آن است این کهکشان حاصل برخورد دو کهکشان در حدود یک میلیارد سال پیش است.

شکل ظاهری این کهکشان، چرخش الکترون‌ها در مدار به دور هسته‌اتم را به ذهن متبادر می‌کند و نام اتم‌ها برای صلح از عنوان سخنرانی آیزنهاور رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۱۹۵۳ گرفته‌شده است.

این کهکشان دارای قدر ظاهری ۱۲٫۷ است.

منبع:

منبع، منبع عکس، منبع عکس، منبع عکس،