۱۰ سوال بسیار مهم در مورد شهاب سنگ ها

تقریبا هر کسی حداقل یک بار یک شهاب را در آسمان دیده است. ردی از نور که از سمتی به سمت دیگر آسمان می‌رود و سپس ناپدید می‌شود. همینطور اگر یک علاقمند پیگیر نجومی باشید، احتمالا هر چند وقت یک بار در مورد برخوردهای شهاب‌سنگ‌ها به زمین شنیده‌اید. اما هیچ به این فکر کرده‌اید که تفاوت شهابی که در آسمان می‌بینید با شهاب‌سنگ‌ها در چیست و آیا با یکدیگر تفاوت دارند یا نه؟

یا آیا به این فکر کرده‌اید که می‌شود شهاب‌سنگ‌هایی که به زمین برخورد می‌کنند را پیدا کرد؟ و اکر آری، اصلا این کار ارزشی دارند؟ اجرام آسمانی را میتوان فروخت و آیا اصلا کسی برای آنها ارزشی قائل است؟

اگر این موضوعات برای شما سوال و دغدغه ذهنی ایجاد کرده‌اند، در ادامه مطلب با بلاگ علم بازار همراه باشید تا پاسخ آنها را بیابید.

 

۱- تفاوت شهاب‌واره، شهاب، شهاب‌سنگ، آذرگوی و آتش‌گوی چیست؟

اجرام سرگردان بسیاری در فضای میان سیاره‌ای منظومه شمسی ما سرگردان هستند. مادامی که این اجرام در فضا سرگردان هستند، شهاب‌واره خوانده می‌شوند.

وقتی که این اجرام بر اثر گرانش زمین، وارد جو زمین می‌شوند، بر اثر ایجاد اصطکاک بین آنها و لایه‌های مختلف جو، می‌سوزند و درخشش مختصری ایجاد می‌کنند. در این حالت به این اجرام، شهاب گفته می‌شود. اگر شهابی در طول سوختن خود به درخشش منفی چهار یا پایینتر (یعنی درخشش بیشتر) برسد، به آن آدرگوی می‌گوییم و آن دسته از آذرگوی‌هایی که در ارتفاعات مختلفی از جو زمین (پیش از رسیدن به سطح زمین و برخورد با آن) منفجر می‌شوند نیز آتش‌گوی نام دارند.

اما اگر جرم وارد شده به زمین به اندازه کافی بزرگ باشد (بزرگتر از یک سیب زمینی معمولی)، مقداری از آن پس از سوختن در جو سالم باقی می‌ماند و به سطح زمین برخورد می‌کند. در این حالت به این جرم، شهاب‌سنگ گفته می‌شود.

 

۲- خرده شهاب‌سنگ چیست؟

خرده شهاب‌سنگ‌ها باقیمانده گرد و غبار ناشی از سوختن شهاب‌ها یا قطعات باقیمانده از برخورد شهاب‌سنگ‌ها به زمین هستند. هر ساله ۴۰٫۰۰۰ تن خرده شهاب‌سنگ به این شکل وارد زمین می‌شوند. نکته جالب این است که از آنجاییکه خرده شهاب‌سنگ‌ها از گرد و غبار اولیه شکل‌دهنده منظومه شمسی شکل گرفته‌اند، بررسی آنها به ما در بدست آوردن اطلاعات از گذشته‌های بسیار دور منظومه شمسی، کمک بسیاری می‌کند.

 

۳- آیا شهاب‌ها به رنگهای مختلفی دیده می‌شوند؟ علت آن چیست؟

بله؛ شهاب‌ها رنگهای متفاوتی دارند. سبز، زرد، آبی، قرمز و سفید از جمله رنگهای شهاب‌ها هستند.

سرعت شهاب‌ها در هنگام ورود به جو زمین، چیزی در حدود ۱۰ تا ۷۵ کیلومتر بر ساعت است. این سرعت بالا و اصطکاک آنها با لایه های جو، باعث ایجاد دمایی در حدود ۲٫۰۰۰ درجه سانتیگراد می‌شود. این دما آنقدر زیاد است که می‌تواند گازهای موجود در اطراف شهاب را نیز بسوزاند.

حال بسته به اینکه شهاب در کدام ارتفاع و لایه جو بسوزد و کدام گازها را تحریک کرده و بسوزاند، رنگی که ما از شهاب می‌بینیم، متفاوت خواهد بود. برای مثال رنگ سبز شهاب‌ها عموما ناشی از تحریک اکسیژن است؛ تحریک نیتروژن رنگ آبی و تحریک سدیم نیز رنگ زرد را می‌سازد. به همین دلیل گاهی برخی شهاب‌های بزرگتر که بیشتر دوام می‌آورند و در لایه‌های مختلف جو می‌سوزند، در طول مسیر خود به رنگهای مختلفی نیز دیده می‌شوند.

حال اگر سرعت شهاب بسیار بالا باشد، رنگ آن سفید دیده خواهد شد. زیرا تغییرات رنگ آنقدر بالا و سریع است که با یکدیگر ترکیب می‌شوند و رنگ سفید یا نزدیک به آن را بوجود می‌آورند. البته این شهابها نیز غالبا در انتهای مسیر خود که سرعتشان کم می‌شود، به رنگ قرمز می‌گرایند.

 

۴- شهاب‌سنگ‌ها از کجا می‌آیند؟

خرده سیاره‌های سرگردان (سیارک) منشا اصلی شهاب‌سنگ‌ها هستند.

کمربند سیارکی موجود در بین مدار مریخ و مشتری، محل حضور هزاران سیارک است که در فاصله نزدیک به یکدیگر (البته در ابعاد کیهانی) در حال گردش به دور مدار خورشید هستند. برخوردهای این سیارک‌ها با یکدیگر، قطعاتی را از آنها جدا می‌کند. برخی از این قطعات پس از میلیون‌ها سال سرگردانی در فضا، به طور تصادفی بر سر راه مدار زمین قرار می‌گیرند و به وسیله جاذبه زمین گرفتار شده و بر روی آن سقوط می‌کنند.

جالب اینکه منشا برخی از انواع شهاب‌سنگ‌ها با برخی از سیارک‌های شناخته شده تطبیق داده شده‌اند. برای مثال به  احتمال بسیار زیاد شهاب‌سنگ‌های یوکریت، از سیارک وستا که یکی از مشهورترین سیارک‌های شناخته شده است، جدا شده‌اند.

با این حال، منشا تمامی شهاب‌سنگ‌ها لزوما سیارک‌ها نیستند و نرخ بسیار نادری از شهاب‌سنگ ها نیز از مریخ یا ماه می‌آیند. برخوردهای شدید فضایی، عامل اصلی جدا شدن این قطعات شهاب‌سنگ از مریخ یا ماه هستند. برای مثال تا کنون چیزی در حدود ۳۰ شهاب‌سنگ مریخی پیدا شده است. از آنجایی که هنوز ماموریت رفت و برگشتی برای آوردن نمونه‌های مریخی انجام نشده است، این سنگ‌ها تنها مواد موجود از مریخ بر روی زمین هستند و به همین علت از ارزش تحقیقاتی بسیار بالایی برخوردارند.

 

۵- در چه مناطقی می‌توانیم شهاب‌سنگ‌ها را پیدا کنیم؟

عملا هیچ جایی از زمین وجود ندارد که شهاب‌سنگ‌های بیشتری در آنجا سقوط کرده باشند. نرخ سقوط شهاب‌سنگ‌ها در تمامی مناطق زمین، کاملا یکسان و یک اندازه است. اما چیزی که باعث می‌شود برخی مناطق زمین برای پیدا کردن شهاب‌سنگ‌ها مناسب‌تر باشند، محیط آن مناطق است.

برای مثال، مناطق قطبی که کاملا پوشیده از یخ و برف هستند و عموما هیچ نوع سنگی غیر از شهاب‌سنگ‌هایی که اتفاقی بر روی سطح آن سقوط کرده‌اند وجود ندارد، مناطق بسیار مناسبی برای پیدا کردن شهاب‌ها هستند. زیرا آنها را می‌توان از فواصل دور نیز به خوبی تشخیص داد.

همچنین مناطق کویری و بیابانی، همچون صحراهای آفریقا، آمریکا و حتی ایران خودمان، مکان‌های مناسبی برای جستجوی شهاب‌سنگ‌ها هستند.

 

۶- عمر شهابسنگ ها چقدر است؟

چهار دوره زمانی در زندگی هر شهاب‌سنگی وجود دارد:

* سن زمینی: که به مدت زمانی که از سقوط شهاب‌سنگ بر روی زمین می‌گذرد می‌گویند.

* سن تابش پرتوهای کیهانی: که به مدت زمانی گفته می‌شود که پیش از سقوط بر روی زمین، در فضای میان سیاره‌ای (به دور خورشید) سرگردان بوده است.

* سن پیدایش: منظور مدت زمانی است که از آخرین رویداد عمده دمای زیاد در شهابسنگ می گذرد.

* سن ماقبل پیدایش: تقریبا تمامی عناصری که می‌شناسیم، در خلال فعل و انفعالات و انفجارهای ستاره‌ای شکل گرفته‌اند. تمامی آنچه در جهان می‌شناسیم (از جمله شهاب‌سنگ‌ها)، هرچه بر روی زمین است و حتی بدن خود ما، از این قانون مستثنی نیستند. سن ما قبل پیدایش برای هر عنصر فاصله زمانی میان پیدایش آن در یک ستاره تا شرکت آن در تشکیل سیارات یا شهابسنگ ها است.

 

۷- شهاب‌سنگ‌ها به چند نوع تقسیم می‌شوند؟

شهاب‌سنگ‌ها به طور کلی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

* سنگی

* آهنی

* سنگی – آهنی

شهاب‌سنگ‌های سنگی – آهنی نادرترین نوع شهاب‌سنگ‌ها هستند. در آنها بلورهای سنگی در زمینه فلز دیده می‌شود و در مواردی سنگ و فلز با هم مخلوط شده‌اند. شهاب‌سنگ‌های آهنی شهاب‌سنگ‌هایی هستند که عمدتاً از آهن و نیکل تشکیل شده‌اند.

شهاب‌سنگ‌های آهنی بسیار کم در معرض هوازدگی قرار می‌گیرند. بنابر این چندین سال هم که از سقوطشان بگذرد باز هم شکل اولیه خود را حفظ می‌کنند. ولی شهاب‌سنگ‌های سنگی را پس از چند سال به دشواری میتوان از سنگهای زمینی تمیز داد.

یافتن شهاب‌سنگ‌های سنگی مشکلتر است. زیرا از سیلیکات‌هایی مانند سیلیکات‌های سنگهای زمینی تشکیل شده‌اند.

 

۸- چگونه شهاب‌سنگ‌ها را از سنگهای زمینی تشخیص دهیم؟

شهاب‌سنگ‌ها شگلهای گوناگونی دارند که این اشکال در شناسایی آنها به ما کمک می‌کنند. بسیاری از آنها رویه‌ای صاف دارند و فاقد لبه‌های تیزند. روی بعضی از آنها فرورفتگی‌ها و برجستگی‌های ملایمی به چشم می‌خورد. مثل اینکه روی آنها را با نوک انگشت فشرده‌اند. تا زمانی که شهاب‌سنگ‌ها کاملاً در معرض هوازدگی قرار نگیرند، در درون این فرورفتگی‌ها آثاری از پوسته سوخته و جوشیده شهاب‌سنگ دیده می‌شود.

برای اینکه با اطمینان بسیار بدانید که کدام سنگ شهابسنگ است باید چند آزمایش انجام دهید:

* چگالی سنگ را اندازه بگیرید. چگالی شهاب‌سنگ‌ها حداقل ۳/۳ گرم در سانتی‌متر مکعب است. سنگی را که فکر می‌کنید شهاب‌سنگ است را به دقت وزن کنید. اگر سنگ کوچک بود می‌توانید از یک جواهر فروش درخواست کنید آن را وزن کند. سپس حجم سنگ را محاسبه کنید. برای این کار می‌توانید آزمایش معروف ارشمیدس را انجام دهید. ظرفی را پر از آب کنید و سنگ را توی آن بیندازید. مقدار آبی را که بیرون می‌ریزد با سرنگ یا پیمانه‌ای که حجمش مشخص است اندازه بگیرید. حجم به دست آمده در واقع حجم سنگ است. وزن را بر حجم تقسیم کنید تا چگالی بدست آید. اگر چگالی سنگ بیشتر از ۳/۳ گرم در سانتی‌متر مکعب بود احتمال آسمانی بودنش بیشتر است.

* قطب‌نمایی را به سنگ نزدیک کنید. اگر عقربه قطب‌نما منحرف شد باعث خوشحالی است. چون هرچه خاصیت مغناطیسی سنگ بیشتر باشد احتمال شهاب‌سنگ بودنش هم بیشتر است.

* بخش کوچکی از سنگ را به آرامی با سمباده بسایید. در شهاب‌سنگ‌های سنگی، رگه‌ها یا دانه‌های درخشان فلزی دیده می‌شود. در شهاب‌سنگ‌های آهنی نیز رگه‌ها به صورت شعاع‌های براق دیده می‌شوند که روی هم افتاده‌اند. دقت کنید که این شعاع‌های فلزی را با بلورها و رگه‌های درخشان کوارتز یا میکای سنگ‌های زمینی اشتباه نگیرید. با یک ذره‌بین با درشت‌نمایی ۱۰ یا بیشتر این رگه‌ها را بررسی کنید و از زوایای مختلف به آنها نگاه کنید. سطح رگه‌ها باید مانند سطوح فلزی به نظر آیند. با سوزن تیزی روی آنها خط بکشید. اگر خش نیفتاد رگه‌ها فلزی اند و سنگ هم به احتمال بسیار زیاد شهاب‌سنگ است.

 

۹- منظور از دانه‌های کندرول و شهاب‌سنگ‌های کندریت و آکندریت چیست؟

کندرول‌ها میراث بازمانده از دوران پیدایش منظومه شمسی هستند. در ابر اولیه خورشیدی، غبار میان‌ستاره‌ای موجود، کم کم بر اثر متراکم شدن ابر، ذرات بزرگتر و دانه‌هایی را ساخت. الحاق این دانه‌ها تکه‌سنگ‌های اولیه منظومه شمسی را ایجاد کردند و برخوردهای پیاپی میان آنها سبب بزرگتر شدن برخی از صخره‌ها و ایجاد خرده‌سیاره‌های چند ده کیلومتری شد که بلوک‌های سازنده سیارات بوده‌اند.

شهاب‌سنگ‌های سنگی به دو نوع کندریت و آکندریت تقسیم می‌شوند. شهاب‌سنگ‌هایی که دارای دانه‌های کندرول هستند کندریت و آنهایی را که فاقد کندرول باشند را آکندریت می‌نامند.

 

۱۰- آیا شهاب‌سنگ ها ارزش مادی دارند؟

سیارک‌های موجود در کمربند سیارک‌ها حاوی مواد معدنی بسیار زیادی می‌باشند. طبق یک تخمین علمی ارزش تمام مواد معدنی موجود در کمربند سیارک‌ها برای هر انسان روی زمین معادل ۱۰۰ میلیارد دلار است. البته شکی نیست که استخراج این معادن در حال حاضر بیش از این هزینه دارد.

شهابسنگ‌هایی هم که به زمین سقوط می‌کنند دارای مقادیر بسیار ناچیزی از این مواد معدنی هستند که این مواد اطلاعات بسیار زیادی را از منظومه شمسی در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد. به همین دلیل مراکز خرید و فروش شهاب‌سنگ‌ها در برخی از کشورها دایر شده است که مشتریان اصلی این مراکز بیشتر اوقات موزه‌ها و مراکز پژوهشی‌اند که نمونه‌های مهم تازه یافت شده را خریداری می‌کنند.

نشانی اینترنتی www.meteorite.com و www.imo.net نمونه‌ای از چنین مراکزی است که به خرید و فروش شهاب‌سنگ‌ها می‌پردازد. همچنین در این سایت اطلاعات جامعی را درباره شهاب‌سنگ‌ها می‌یابید.

 

 

منابع

منبع مطلب، منبع عکس تصویر شاخص، منبع عکس آذرگوی، منبع عکس شهاب رنگی، منبع عکس شهاب‌سنگ Sikhote-Alin، منبع عکس شهاب‌سنگ Chinga، منبع عکس شهاب‌سنگ Widmanstätten pattern